ناگفته هایی از قرارداد ۵۹۸ ایران و عراق

گفت و گو : علی البرزی

اشاره:

در کارنامه فعالیتهای سردار دکتر«حسین علایی» از فرماندهی نیروی دریایی سپاه در سال ۶۴ ، ریاست ستاد مشترک سپاه و قائم مقامی وزارت دفاع دیده می شود و در آخرین سمت خود، ریاست سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع را عهده دار بوده و در حال حاضر هم در سمت مشاور رئیس ستاد کل نیروهای مسلح مشغول فعالیت است.

با این فرمانده با تجربه و کهنه کار سپاه، ساعتی همکلام شدیم تا از ناگفته های هشت سال دفاع مقدس و بزرگترین عملیات این دوران؛ یعنی عملیات آزادسازی خرمشهر برایمان بگوید.

*********************************

* آقای دکتر! در دوران دفاع مقدس نامگذاری تمامی عملیاتها با فلسفه خاصی انجام می شد، انتخاب نام بیت المقدس برای عملیات آزاد سازی خرمشهر با توجه به چه ویژگی هایی بود؟

عملیات بیت المقدس بزرگترین عملیاتی بود که برای خروج کامل ارتش عراق از کشور طرح ریزی و اجرا شد. پیش از این عملیات نام آن کربلای ۳ بود. عملیاتهایی که طرح ریزی و انجام می شد، با یک سلسله نامگذاریهای مشخص به عنوان مثال کربلای ۱ تا ۱۰ نامگذاری شده بود، اما نام هر عملیات با توجه به شرایط موجود کشور تغییر می کرد.

به طورمثال عملیاتی که به نام فتح المبین نامگذاری شد، به خاطر مراجعه به قرآن کریم بود که آقای محسن رضایی فرمانده کل سپاه در آن زمان انجام دادند و سوره فتح مشخص شد که بر همین اساس نام عملیات فتح المبین تعیین شد.

تصور بر این بود که با عملیات بیت المقدس بخش زیادی از خاک ایران از دست متجاوزان آزاد شود و در طرح عملیات، پیش بینی شده بود که در ادامه عملیات چنانچه رزمندگان و نیروها در شرایط مناسبی باشند، در کنار اروند رود علیه دشمن مواضعی را تعبیه کنند و درحقیقت وارد خاک عراق شوند. از سوی دیگر مسؤولان و فرماندهان در آن زمان به دنبال این بودند که رسیدن به بیت المقدس و شکست رژیم عراق را به عنوان یک مفهوم واحد به رزمندگان القا کنند و حس نوعدوستی و برادری را هر چه بیشتر در جبهه ها زنده نگه دارند، از این رو عملیات آزاد سازی خرمشهر، بیت المقدس نامگذاری شد که آرمان اصلی انقلاب اسلامی که آزاد سازی قدس شریف است، در عملیات مد نظر باشد.

البته برای عملیاتی که ۶ ماه پیش از این عملیات انجام شد، نام طریق القدس انتخاب شد.

* عملیات بیت المقدس چه مدت پیش ازعملیات فتح المبین انجام شد؟

۴۰ روز پس از عملیات فتح المبین، عملیات بیت المقدس آغاز شد و این عملیات ۲۵ روز ادامه داشت که در روز سوم خرداد با آزاد سازی خرمشهر به سرانجام رسید.

* طرح ریزی عملیات بیت المقدس چه مدت به طول انجامید، آیا طرح ریزی این عملیات هم همانند بسیاری از عملیاتها از مدتها پیش انجام شده بود؟

از روزی که خرمشهر به اشغال ارتش عراق درآمد، آزادسازی این بخش از کشور به عنوان دغدغه اصلی مسؤولان کشوری و لشکری به شمار می آمد، اما به علت اینکه عراق تمام امکانات خود را برای نگهداری خرمشهر به میدان آورده بود، آزادسازی این شهر یکی از سخت ترین و پیچیده ترین عملیاتهای جنگ بود.

فکر آزاد سازی خرمشهر از روزهای اول اشغال این شهر وجود داشت، اما طرح ریزی و برنامه ریزی عملیات بیت المقدس همزمان با انجام عملیات فتح المبین آغاز شد.

در واقع پیش از اینکه عملیات فتح المبین آغاز شود، قرارگاهی با حضور جمعی از فرماندهان سپاه از جمله «سردار احمد غلامپور» در منطقه خرمشهر و عملیات بیت المقدس، مأموریت شناسایی منطقه و آماده کردن مقدمات را بر عهده داشتند و در حدود دو ماه پیش از عملیات بیت المقدس، این واحد تشکیل شد.

* واحد اطلاعات و عملیات سپاه در عملیات بیت المقدس، نقش ویژه و کار آمدی داشت، این واحد در چه زمانی و برای چه اهدافی تشکیل شد؟

واحد اطلاعات و عملیات سپاه از اولین واحدهایی بود که پس از آغاز جنگ در پایگاه منتظران شهادت در اهواز تشکیل شد که در آن زمان «شهید حسن باقری» این واحد را بنیانگذاری کرد و سپاه به دلیل تشکیل چنین واحدی توانست اطلاعات صحیح و به موقعی را از ارتش عراق و چگونگی آرایش نیروهای دشمن به دست بیاورد که این اطلاعات مبنای طرح ریزی عملیاتهای مختلف شد.

بنابراین پس از گذشت ماه های اول جنگ این واحد در ساختمان گلف اهواز تشکیل شد و برای همه عملیاتها اطلاعات مختلفی را این واحد پیش از طرح ریزی عملیات انجام می داد.

واحد اطلاعات و عملیات سپاه در تمام عملیاتها مأمور بررسی سه موضوع اساسی بود، یکی اینکه استعداد دشمن از لحاظ تجهیزات دفاعی و نیروی رزمی را به دست بیاورد و درمرحله بعد، چگونگی آرایش دشمن دربرابر نیروهای خودی بود که باید اطلاعات آن توسط این واحد به دست می آمد.

در مرحله سوم هم شناسایی موانع و استحکامات دشمن و چینش این استحکامات درمقابل نیروهای خودی بود، مطالعه همه جانبه و بررسی دقیق امکانات و ادوات دشمن اولین مأموریت واحدهای اطلاعات و عملیات سپاه در زمان دفاع مقدس بود.

اما درمرحله بعد شناسایی وضعیت زمین منطقه مورد نظر برای عملیات از نظر پستی و بلندی و موانع طبیعی برای اجرای عملیات برعهده واحد اطلاعات بود، به طور مثال در عملیات بیت المقدس، واحد اطلاعات و عملیات با شناسایی منطقه متوجه رودخانه کارون و موانع سد راه رزمندگان شد و به همین دلیل احداث پلهای موقت در دستور کار قرار گرفت.

مرحله دیگر فعالیت واحد اطلاعات و عملیات سپاه در زمان دفاع مقدس شناسایی و پیش بینی وضعیت جوی کشور بخصوص در منطقه عملیاتی بود.

باید شرایط آب و هوایی برای نیروهای خودی و دشمن مد نظر قرارمی گرفت و در نهایت این واحد تحلیل مستندی را در خصوص آخرین وضعیت دشمن و نیروهای خودی و منطقه عملیاتی به فرماندهان ارائه می کرد.

درعملیات بیت المقدس سه قرارگاه فرعی و یک قرارگاه اصلی به نام کربلا وجود داشت، به طور کلی فلسفه تشکیل سه قرارگاه در این عملیات چه بود؟

 زمانی که یک عملیاتی قرار است انجام شود، نیازمند سازماندهی نیروها و تجهیزات هستیم، روش سازماندهی نظامی به این صورت است که هر سه دسته به یک گروهان، هر سه گروهان، یک گردان و هر سه گردان هم به یک تیپ تبدیل می شود و در نهایت هم هر سه تیپ یک لشکر واحد را تشکیل می دهند، قرار گرفتن سه لشکر در کنار هم نیازمند یک قرارگاه است که هماهنگی این لشکرها را انجام دهد.

تعداد قرارگاه ها هم به منطقه عملیات، تعداد یگانها و استعداد نیروها بستگی دارد و به همین دلیل در عملیات بیت المقدس سه قرارگاه تشکیل شد.

قرارگاه اول به نام «قدس» نامگذاری شد که نیروهایش از شمال منطقه عملیاتی از جنوب هویزه و جنوب غربی اهواز باید حمله را آغاز می کرد. قرارگاه دوم به نام «فتح» نامگذاری شد که از جنوب اهواز از منطقه دارخورین باید به سمت جاده اهواز-خرمشهر ونیروهای عراقی حمله می کرد و در نهایت قرارگاه سوم که «نصر» نام گرفته بود باید از شمال خرمشهر به نیروهای عراقی حمله می کرد.

* عملیات بیت المقدس به چهار مرحله اصلی تقسیم شد، اما این مراحل طبق برنامه انجام نشد و در مرحله دوم آزاد سازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج شد، به چه علت این تغییرات در برنامه عملیات به وجود آمد؟

زمانی که یک عملیات می خواهد انجام شود، به دلیل گسترده بودن منطقه عملیاتی باید به مراحل مختلفی تقسیم شود، محدوده عملیاتی بیت المقدس در حدود ۵ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع به اندازه نیمی از کشور لبنان و ۷ برابر کشوربحرین وسعت داشته است، بنابراین در یک مرحله نمی توانستیم به اهداف از پیش تعیین شده دست یابیم و یکی از اهداف اصلی مرحله بندی بیت المقدس هم به همین علت بود.از سوی دیگر برای هماهنگی نیروهای عمل کننده عملیات بیت المقدس به چند مرحله تقسیم شد، در مرحله اول عبور از رودخانه کارون و رسیدن به جاده اهواز- خرمشهر از شرق منطقه عملیاتی که حدود ۸۰۰ کیلومتر مربع هم وسعت داشت، در دستور کار عملیاتی قرار گرفت و این مرحله از عملیات بیت المقدس یک هفته به طول انجامید.

* مرحله اول با چه استعداد و چه تعداد نیرو انجام شد؟

در مرحله اول سه قرارگاه نصر و فتح و قدس به صورت همزمان وارد عمل شدند و قرارگاه قدس که از شمال منطقه عملیاتی وارد عمل شد، موفقیت چندانی نداشت، اما دو قرارگاه نصر و فتح در این مرحله عملکرد بهتری داشتند و قرارگاه فتح هم حتی موفقیت بیشتری نسبت به قرارگاه نصر داشت، زیرا قرارگاه نصر در محدوده شمال خرمشهر فعالیت داشت و به همین دلیل موفقیت کمتری نسبت به فتح داشت.

در طرحهای نظامی اصول کلی به نام انعطاف پذیری وجود دارد؛ زیرا پیش از عملیات یکسری اطلاعات و آمارهای مختلف در رابطه با نیروهای دشمن و موانع و استحکامات منطقه عملیاتی وجود دارد که این اطلاعات بیشتر بر پایه حدس و گمان در کنار هم قرار گرفته است و در زمان عملیات بسیاری از این اطلاعات در فضای واقعی تغییر می کند.

* تغییرات در مراحل عملیات از چه زمانی آغاز شد؟

مرحله اول عملیات با موفقیت و طبق برنامه ریزیهای انجام شده پیش رفت، اما از مرحله دوم تمام برنامه ریزیها تغییر کرد. به طور مثال در مرحله دوم قرار بر این بود، زمانی که نیروها به جاده اهواز- خرمشهر رسیدند، از طرف شمال به سمت خرمشهر حرکت کنند، اما فرماندهان متوجه شدند که جبهه دشمن مستحکم است و چنانچه عملیات از این محور انجام شود، نه تنها موفقیتی نخواهیم داشت، بلکه تلفات نیروها زیاد خواهد بود.

بنابراین در جلسات فرماندهان و هماهنگی سه قرارگاه اصلی با قرارگاه مرکزی تصمیم گرفته شد که نیروها به سمت مرز و در عمق نیروها و تجهیزات دشمن پیشروی داشته باشند؛ زیرا پس از مرحله اول جبهه دشمن به هم ریخته بود و آرایش جدی و استحکامات مستحکمی نداشت.

با تحلیلهایی که صورت گرفت، متوجه شدیم زمانی که نیروها به عمق و به سمت مرز حرکت کنند، عقبه دشمن و نیروهایی که به سمت اهواز و هویزه آرایش گرفته اند، احساس خطر بیشتری می کنند.

زمانی که رزمندگان اسلام به سمت دژهای مرزی حرکت کردند، ارتش عراق دو لشکر زرهی و مکانیزه خود را به نام ۵۶ در مقابل اهواز آرایش نظامی داده بود، ارتش عراق این دو لشکر را از منطقه خارج کرد و به نوعی عقب نشینی داشت.

* آقای دکتر! اگر بخواهیم در این بخش نتیجه گیری داشته باشیم، می توان گفت، طولانی شدن زمان آزاد سازی خرمشهر به علت تغییرات پی در پی در عملیات بیت المقدس بود؟

 بله! به همین علت آزاد سازی خرمشهر به مرحله چهارم و در حقیقت آخرین مرحله عملیات بیت المقدس رسید.

خرمشهر به گفته عراقی ها سخت ترین گردویی بود که ایران آن را می شکست، آنها برای خرمشهر اصطلاح گردوی سخت را به کارمی بردند و تصور می کردند که خرمشهر همانند گردو دارای محافظ سختی است که ایران به راحتی نمی تواند به آن نفوذ کند و این شهر را آزاد نماید و ایرانی ها از هیچ راهی نمی توانند به خرمشهر وارد شوند.

عراق در آن زمان دور تا دور خرمشهر استحکامات و دژ محکمی ایجاد کرده بود و در مرحله دوم نفوذ به خرمشهر و آزاد سازی آن امکان پذیر نشد و زمانی که به سمت مرز حرکت کردیم از همان مسیری که ارتش عراق روز اول به خرمشهرحمله کرده بود، یعنی از مسیر بصره، شلمچه به خرمشهر حمله کردیم و در حقیقت از غرب خرمشهر وارد این شهر شدیم.

* یکی از ویژگی های عملیات بیت المقدس اقدامات ویژه ای بود که برای مقابله با استحکامات و موانع طبیعی ایجاد شد، این اقدامات به چه صورتی انجام شد؟

اقدامات ویژه و تخصصی برای اولین بار در این عملیات استفاده شد، به طور مثال نصب پلهای تاکتیکی pmd که در آن زمان نیروهای ارتش این پلها را در اختیار داشتند، از ویژگی های این عملیات بود که در شب عملیات سه تا از این پلها نصب شد.

* استفاده از تاکتیک ویژه یکی از ویژگی های هر عملیاتی است، در عملیات بیت المقدس از کدام تاکتیک ویژه استفاده شد ؟

 در این عملیات تاکتیک ویژه عبور از رودخانه کارون و حمله به مرکز ثقل قوای دشمن در منطقه عملیاتی بود، برای عبور از این رودخانه به پلهای ویژه ای نیاز بود که در مجموع بیش از ۴۰ هزار نفر از این رودخانه عبورکردند. این پلها، پلهای pmd گفته می شد.

* در آن زمان پلهای pmd چگونه تهیه می شد؟

این پلها در ارتش وجود داشت که تا به آن روز مورد استفاده قرار نگرفته بود و در این عملیات برای اولین بار استفاده شد و حتی بیشتر از ظرفیت و تحمل هم از این پلها استفاده شد.به طور مثال طول مجاز این پلها کمتر از عرض کارون بود، اما با این حال در طول رودخانه نصب شد و حتی تانک و نفربر از روی آنها عبور داده شد.

* به نظر شما نقطه طلایی عملیات بیت المقدس در کدام مرحله شکل گرفت ؟

رسیدن نیروهای رزمنده به جاده آسفالت اهواز- خرمشهر و حرکت آنها به سمت مرز بود که با این اقدام نقطه تعادل دشمن به هم ریخت و مرکز ثقل دشمن جا به جا شد و از نظر نظامی دشمن قدرت تصمیم گیری خود را از دست داد و به فکر نجات نیروهای خود بود.

البته بخشی از موفقیت عملیات بیت المقدس را می توان به دلیل خلاقیت فرماندهان و طرح ریزان عملیات و مهارت آنها در برنامه ریزی و چگونگی استفاده از توان رزمندگان اسلام برای بیرون راندن دشمن دانست. انتخاب طرح مناسب عملیاتی که عبور از رودخانه کارون در نزدیکی های خرمشهر را به عنوان تلاش اصلی و محور عمده عملیات، تلقی می کرد، موجب شد تا از تاکتیک حمله به «نقطه کانونی» و«عقبه دشمن» از مسیری که مورد انتظار وی نیست، استفاده شود. طبیعتاً طرح ریزی این عملیات، حکایت از هوشمندی و خلاقیت مبتکران آن دارد. اما علاوه بر ویژگی های شخصی فرماندهان حاضر در این عملیات تلاشهای شبانه روزی آنان برای خلق یک «ابتکار عمل جدید»، باید عوامل دیگری را نیز که به وجود آورنده و موجد این موفقیت بزرگ بوده، در دل این عملیات مهم، سراغ گرفت تا بتوان به همه مؤلفه هایی که موجب شادی و نشاط بزرگ ملت ایران و امام(ره) امت شد، اشاره نمود.

* به نظر شما، بیت المقدس را می توان اوج افتخارات هشت سال دفاع مقدس نامید؟

عملیات بیت المقدس بزرگترین عملیات از نظر وسعت، موفق ترین عملیات از نظر نتایج و شیرین ترین از نظر پیروزی بود، بیشترین اسرای دوران جنگ از این عملیات گرفته شد که تنها در خرمشهرحدود ۱۲ هزار سرباز عراقی به اسارت گرفته شد و در کل عملیات حدود ۲۰ هزار نفر برابر با دو لشکر کامل عراق اسیر شدند.

از سوی دیگر بیشترین غنایم جنگ در این عملیات گرفته شد و یکی از عملیاتهایی بود که نسبت به میزان بزرگی و موفقیتهایش تلقات کمتری داشت و در نهایت توانست به اشغال خاک ایران در وسعت زیاد پایان دهد، البته بخشی از خاک ایران پس از این عملیات همچنان در تصرف عراق بود اما عمده خاک کشور در بیت المقدس آزاد شد.

* دراین عملیات نقش نیروی انسانی بیشتر مورد توجه بود یا نیروی زرهی و تجهیزات دفاعی ؟

عملیات فتح المبین که حدود ۴۰ روز پیش از آغاز نبرد بیت المقدس پایان گرفت، زمینه مناسبی را برای انگیزه پیروزی در اعضای نیروهای مسلح و رزمندگان داوطلب بسیجی ایجاد کرده بود و این امر موجب شد تا سیل نیروهای داوطلب مردمی، عازم جبهه های جنگ با دشمن شوند و آیه کریمه «اذا جاء نصرا… و الفتح و رایت الناس یدخلون فی دین ا… افواجا» بخوبی در آن شرایط در جبهه ها مصداق یافت. بنابراین طرح ریزان عملیات بیت المقدس، از نظر دسترسی به نیروهای جنگی پر انگیزه و پر انرژی، در مضیقه نبوده اند. گرچه برای ادامه پیشرویها و رسیدن به خرمشهر به یگانهای سازمان یافته بیشتری نیاز بوده است.

البته این بستر مناسب را برای حضور مردم در جبهه ها، حضرت امام خمینی (ره) پدید آوردند، به علت اینکه براساس تفکر اسلامی ایشان، دفاع بر همه مردم واجب است و اختصاص به نیروهای مسلح رسمی کشور ندارد. علاوه بر این، فرماندهان یگانها، هیچ گاه درگیر مناقشه با رزمندگان برای دادن روحیه تهاجمی به آنان نمی شدند، بلکه این روحیه سلحشوری رزمندگان اسلام بود که فرماندهان را وادار می کرد که از توان فکری و قدرت خلاقیت خود استفاده کرده و در طرح ریزیهای عملیاتی، به نوآوریهای جدید و اتخاذ ابتکار عمل مناسب رو آورند. رزمندگان و مردم ایران هم محیط جبهه ها را محیط امنی برای ارتقای توان معنوی و روحی خود می دیدند، به طوری که محیط به دانشگاهی بزرگ برای «انسان سازی» تبدیل شده بود و آنان که می خواستند ره صدساله را در عرفان و سیر و سلوک و حرکت به سوی رضوان الهی یک شبه بپیمایند، به جبهه ها سرازیر می شدند.

بنابراین برای تحلیل نبردهای انجام شده در دوران دفاع مقدس، باید به پدیده ایجاد «سرمایه انسانی» که امام خمینی (ره) موجد آن بوده اند، به عنوان یکی از مؤثرترین مؤلفه های برتر ساز قدرت رزمی ایرانیان توجه کرد و برای موفقیت در دوران فعلی نیز آن را نباید فراموش نمود.

* تأثیرات و بازتابهای داخلی و بین المللی فتح خرمشهر و عملیات بیت المقدس چگونه بود؟

پس از این عملیات رفتار دنیا نسبت به ایران عوض شد، تا پیش از این عملیات قدرتهای بزرگ احساس می کردند که ایران قادر به باز پس گیری سرزمینهای خودش نیست، اما این عملیات ایران را ازنظر سیاسی در وضعیت بهتری نسبت به گذشته قرار داد و همه قدرتها به این نتیجه رسیدند که ایران توانست در جنگ تحمیلی با اتکا به نیروهای مردمی پیروز باشد.

* آقای دکتر! هنوز هم پس از گذشت سالها از جنگ تحمیلی پرسشهایی درباره عدم پایان یافتن جنگ پس از آزاد سازی خرمشهر مطرح می شود، به واقع جنگ باید در آن مقطع زمانی پایان می گرفت و آتش بس اعلام می شد؟

زمانی که عملیات بیت المقدس تمام شد، تنها مخالف عبور از مرز امام خمینی(ره) بود و تمامی مسئولان در آن زمان موافق عبور از مرز و ادامه جنگ بودند.

استدلال حضرت امام(ره) هم این بود که جنگ باید تا حصول نتیجه ادامه یابد، اما از مرز عبور نکنیم، در شرایط آن سال، مسؤولان بر خلاف نظر امام(ره) با توجه به قدرت ایران و شرایط منطقه خواستار عبور از مرز بودند. از سوی دیگر ارتش عراق به قرارداد ۱۹۷۵ بی اعتنا بود، و زمانی که جنگ در جریان است، هیچ کشوری در مرزهای خود محدود نمی شود و هر کشوری که بتواند از مرزهای کشور متجاوز عبور کند، نه تنها ایرادی ندارد، بلکه برای استحکام قوا و پیروزی بر دشمن متجاوز بسیار هم مؤثر است.

اما اینکه آیا در آن مقطع زمانی اگر نظر حضرت امام(ره) به اجرا در می آمد، به صلاح کشور بود؛ این پرسش درستی است. حضرت امام(ره) را در جلسات شورای عالی دفاع، قانع کردند که در جنگ از نظر نظامی باید از مرز عبور کرد.

* پس این موضوع را قبول دارید که پس از فتح خرمشهر مرحله جدیدی از جنگ آغاز شد؟

 بله! بعد از تصمیم مسؤولان مبنی بر عبور از مرز و وارد شدن به خاک عراق مرحله جدیدی از جنگ آغاز شد.

منبع: باز نشر از روزنامه قدس

این گفت و گو سال ۸۹ در روزنامه قدس منتشر شده است.