گف و گو : علی البرزی
این روزها درباره جمعیت، سیاست‌های جمعیتی و کاهش یا افزایش آن، میان افکار عمومی جامعه نظرات و دیدگاه‌های گوناگون و متفاوتی مطرح می‌شود. مهم‌ترین این دیدگاه‌ها هم حول محور ضرورت افزایش جمعیت و برنامه‌ریزی برای روند رو به رشد این مهم و برداشته شدن موانع احتمالی قرار گرفته است.
از سوی دیگر کارشناسان و جامعه‌شناسان اجتماعی و همچنین اساتید حوزه جمعیت‌شناسی در کشور علاوه بر این موضوع، نسبت به اجرای دقیق سیاست‌های ابلاغی رهبر انقلاب مرتبط با جمعیت‌تاکید دارند. سیاست‌هایی که اگر بدرستی و به صورت دقیق در مسیر اجرایی خود قرار گیرد، می‌تواند بسیاری از موانع و چالش‌های این روزها در حوزه جمعیت را هموار کند. برای واکاوی بیشتر شرایط جمعیتی کشور گفت‌وگویی در قالب یک میزگرد اجتماعی با ۲ تن از اساتید دانشگاه انجام داده‌ایم. در این میزگرد «سیدرضا معینی» استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه و عضو هیات علمی و «جعفر بای» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به بیان نظرات و دیدگاه‌های خود درباره وضعیت جمعیت در کشور و شرایط پیش رو در سال‌های آینده پرداخته‌اند. جعفر بای نسبت به افزایش خانواده‌های تک نفره هشدار داده است و سیدرضا معینی هم خواستار توجه و استفاده از پتانسیل بالای فارغ‌التحصیلان بیکار در جامعه است.
**************
*آقای دکتر معینی! طبق آخرین آمار اعلام شده، در حال حاضر نرخ باروری در کشور به ۸/۱درصد رسیده است با توجه به این موضوع چطور باید برای آینده جمعیت کشور برنامه‌ریزی کرد؟
در جمعیت‌شناسی تئوری گذارجمعیتی را داریم که براساس این تئوری جمعیت از یکسری مراحل انتقالی عبور می‌کند. اگرچه تا دهه ۷۰ قرن ۲۰ ارائه‌کنندگان این تئوری مورد انتقاد قرار گرفتند که در کشورهای در حال توسعه مراحل مورد نظر آنها محقق نشده است اما از دهه ۷۰ به بعد با شروع کاهش باروری در بسیاری از کشورهای درحال توسعه مسجل شد که این تئوری در همه جمعیت‌ها صادق است. خلاف این تئوری حرکت کردن شاید توان بسیاری را از برنامه‌ریز بگیرد و در نهایت هم پاسخگوی خوبی برای جامعه نباشد. زمانی که باروری کاهش پیدا کرده است باید به دنبال این باشیم که دلیل آن چیست و با برطرف کردن علت، معلول را ساماندهی کنیم.
*آقای دکتر بای! از نظر جامعه‌شناسی دلیلی کاهش باروری در کشور چیست؟
اساسی‌ترین اقدام شناسایی عوامل محدودکننده جمعیت است. بحث موجبات کاهش باروری در جامعه از نظر سبب‌شناسی همیشه در حوزه اجتماعی با مشکلات و موضوعاتی مواجه است که این مشکلات در ۳ بخش فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم بندی می‌شود. بخشی از این دلایل داخلی و البته بخشی هم خارجی است که تحت تاثیر پدیده‌های جهانی، رشد جمعیت کشور ما نیز با کاهش همراه شده است.
*در کدام گروه از طبقات جامعه میزان فرزندآوری کمتر است؟
بای: اگر جامعه را به ۳ طبقه بالا، متوسط و پایین تقسیم‌بندی کنیم متوجه می‌شویم طبقه متوسط جامعه که ۲۵درصد جمعیت را شامل می‌شود می‌تواند نقش قابل توجهی در افزایش جمعیت داشته باشد که در حال حاضر انگیزه جدی برای این کار ندارند. در کنار این گروه طبقه بالای جامعه هم که از امکانات و توان مالی برخوردارند برای پراولاد شدن تصمیمی ندارند اما طبقه پایین جامعه به دلایل گوناگون تعداد فرزندان بیشتری دارند. مهم‌ترین مانع سر راه افزایش جمعیت نبود سیاست کلان دولتی برای این منظور است.
[1]
*به نظر شما در زنجیره‌ای که برای تغییر شرایط اجتماعی از آن صحبت شد، جایگاه قانون کجاست؟
معینی: قانون برای تغییر وضعیت نقش موثری دارد. در حال حاضر مقرراتی که برای افزایش جمعیت در نظر گرفته شده کافی به نظر می‌رسد اما اجرایی نمی‌شود. درباره مقررات جمعیتی برخی قوانین که مطرح شده بود در عمل اجرا نشد. اگر مواردی مانند اضافه شدن مرخصی زایمان از ۶ ماه به ۹ ماه که در کشورهای اروپایی روی این موضوع با هم مسابقه گذاشته‌اند و حتی به پدر هم مرخصی می‌دهند اجرایی شود مشوق مناسبی است. بنابراین درباره قوانین موجود هم اجرا با مشکل همراه است. ایجاد مهدکودک در کنار ادارات، بالا بردن حق اولاد و سرانه درمان که در همه بخش‌های دولتی و خصوصی یک نواخت اجرا نشد از جمله موانع این مسیر است.
*درباره نقش قانون برای تغییر هرم سنی جامعه تا چه میزان اهمیت قائل هستید؟
بای: قانون نقش کلیدی و مهمی دارد به شرطی که در راستای سیاست‌های افراد و عناصر ذی‌نفع صورت گیرد. من معتقدم قوانین موجود ناکافی است و نتوانسته ظرفیت‌ها را پوشش دهد تا زمینه تشویق برای باروری را فراهم کند.
در زمینه مرخصی‌ها و اعطای امتیازات به زنان ظلم شده که این خود یک فاجعه است. موج افزایش طلاق در اثر وضع قوانین نسنجیده یکی دیگر از مشکلات محسوب می‌شود. نمونه آن قانونی بود که زنان را در دوران طلاق مشمول حق عائله‌مندی می‌کرد و به دنبال این قانون، متقاضیان طلاق برای دریافت حق عائله‌مندی آن هم به صورت طلاق صوری افزایش پیدا کردند.
این در حالی است که در کشوری مانند سوئد برای زنان باردار احترام ویژه‌ای قائل هستند و امتیازات اجتماعی فراوانی برای آنها در نظر می‌گیرند اما در شرایط فعلی در کشور ما نسبت به خانم باردار چنین برخوردی دیده نمی‌شود.
*به عنوان یک جمعیت‌شناس قوانین موجود برای افزایش میزان زاد و ولد را چطور ارزیابی می‌کنید؟
معینی: هر چند مقرراتی برای این کار در نظر گرفته شده اما برنامه ویژه‌ای برای مادران در مقایسه با کشورهای غربی لحاظ نشده است. در یکی از کشورهای غربی خانم‌های شاغلی که زایمان کرده و از مرخصی زایمان هم بهره‌مند شده بودند دست به اعتراض زدند و خواستشان این بود که در زمان مرخصی طولانی زایمان همکاران مرد این شانس را دارند خودشان را به موقعیت‌های بالاتر شغلی برسانند و باید شرایط به گونه‌ای باشد که در زمان مرخصی زایمان امتیارات عقب‌افتاده برای زنان جبران شود.
*مهم‌ترین موانع پیش روی افزایش جمعیت چیست؟
بای: بزرگ‌ترین مانع در این مسیر پرهزینه بودن جامعه مصرف زده است. ما با یک خانواده لوکس رفاه‌زده اشرافی مواجه هستیم که این تفکر تحمیلی از طریق رسانه ملی و سایر رسانه‌ها و حتی شبکه‌های ماهواره‌ای به خورد خانواده‌ها داده شده است.
فرزندآوری با تفکر اشرافی سنخیت ندارد. غیر از این موضوع با تناقض در حوزه فرهنگی هم روبه‌رو هستیم. به عنوان نمونه منزلت خانواده‌هایی که از فرزند کمتری برخوردارند در قالب فیلم‌های تلویزیونی برتر جلوه داده می‌شود اما خانواده پر جمعیت نکوهش می‌شود، در چنین جامعه‌ای با پر هزینه‌بودن فرزندآوری هم مواجه هستیم که شرایط فعلی را ایجاد کرده است.
*آقای معینی! شنیدن واژه«بحران جمعیتی» که این روزها درباره وضعیت جمعیت کشورمان کاربرد فراوانی پیدا کرده است چه موضوعی را به ذهن شما متبادر می‌کند؟
قبل از اینکه به این پرسش پاسخ دهم لازم است توضیحی درباره رشته جمعیت‌شناسی بدهم. جمعیت‌شناسی رشته‌ای است که بیشتر مردم در هر قشر، پایگاه اجتماعی و اقتصادی که قرار دارند یا از هر میزان سواد برخوردار باشند به خود اجازه می‌دهند حتی در شرایطی که یک کتاب مقدماتی جمعیت‌شناسی را مطالعه نکرده‌اند در این باره اظهارنظر و رای خود را اعلام کنند.
در صورتی که چنین وضعیتی درباره سایر رشته‌ها کمتر اتفاق می‌افتد، به عنوان نمونه اگر درباره رشته معدن و استخراج سنگ گرانیت صحبت کنیم کمتر فردی به خود اجازه می‌دهد در این باره نظری ارائه دهد اما در بحث جمعیت همه به خود اجازه می‌دهند اعلام نظر کنند. این مقدمه برای معرفی واکنش مردم جامعه نسبت به مقوله جمعیت‌شناسی بیان شد.
*نخستین واکنش شما در پاسخ به انعکاس «بحران جمعیتی» در رسانه‌ها چیست؟
معینی: جمعیت مقوله پیچیده‌ای است که باید همه‌جانبه مورد بحث و بررسی قرار گیرد اما درباره بحران جمعیتی باید عنوان کنم این واژه بار منفی فراوانی را همراه دارد. بحران جمعیتی بیشتر در رسانه‌ها مورد توجه قرار گرفته و باید از این نکته غافل نشد که فضای رسانه‌ای با فضای جمعیت‌شناسی متفاوت است. در رسانه گاهی ممکن است مطالبی را مبالغه‌آمیز مطرح کنند که جایز نیست یا مطالبی که اهمیت دارد آنچنان مورد توجه قرار نگیرد اما ما در جمعیت‌شناسی به دور از فضای رسانه‌ای تنها با جمعیت سروکار داریم.
*آقای بای! شما به عنوان یک جامعه‌شناس در این باره چه نظری دارید؟
در روحیات ملت ایران عنوان شده که ملت افراط و تفریط‌ها هستند که در برنامه‌ها دچار جهش می‌شوند. در حوزه جمعیت هم شاهد چنین موضوعی بودیم. در مقطعی عنوان جوان‌ترین جمعیت جهان را یدک می‌کشیدم اما دوباره دچار افت شدید شدیم که این افت و خیز جمعیتی کشور را دچار «چاله» جمعیت کرد، بنابراین من هم موافق هستم که درباره جمعیت نگاه منفی نداشته باشیم و پیشنهاد می‌کنم واژه «چاله جمعیتی» را جایگزین «بحران جمعیت» کنیم.
*آقای معینی! با واژه «چاله جمعیتی» تا چه اندازه موافقید؟
من به صحبت قبلی‌ام تاکید می‌کنم که به دنبال بار منفی دادن به روند تحولات جمعیت نرویم. در حال حاضر باید از نگاه دیگری وضعیت جمعیت ایران بررسی شود. جمعیت ما امتیاز بزرگی دارد که موهبت جمعیتی به حساب می آید.
در آستانه ورود به اصطلاحی از نظر جمعیت‌شناسی هستیم که به آن «پنجره جمعیتی» می‌گویند. الان لازم است از مزایای آن استفاده کنیم. چرا به دنبال اینکه بحران چیست و چاله چیست باشیم؟! باید از این موهبت که در اختیار کشور قرار گرفته مانند سایر کشورها استفاده کنیم.
*در صحبت‌های‌تان به «پنجره جمعیتی» اشاره کردید اگر ممکن است این اصطلاح را شرح دهید؟
معینی: پنجره جمعیتی زمانی است که سهم جمعیت در گروهی که به آن گروه سنی فعال از نظر اقتصادی گفته می‌شود بیشتر باشد یعنی جمعیتی که از ۱۵ تا ۶۴ سال سن دارد نیرویی به حساب می‌آید که در سن کار قرار دارد. در حال حاضر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، ۹/۷۰ درصد جمعیت ایران بین سنین ۱۵ تا ۶۴ سال قرار دارند. در سال ۵۵ به جای این ۷۰ درصد تنها ۵۲ درصد جمعیت کار داشتیم. یعنی ۲۸ درصد به جمعیت ما در این مقطع سنی اضافه شده است. بنابراین این پنجره جمعیتی فرصتی است که ارائه شده و سهم زیادی از جمعیت که آماده کار و فعالیت هستند می‌توانند چرخ‌های اقتصادی کشور را بچرخانند.
*آقای بای! چرا بررسی و مطالعه وضعیت جمعیت دارای اهمیت است؟
اساس برنامه‌ریزی‌های جامعه بر مبنای جمعیت است بنابراین چاله جمعیتی اثرات زیانباری را به کشور تحمیل می‌کند، چرا که در مقطعی جامعه خود را برای پذیرش جمعیت زیاد آماده کرد و تمام امکانات خدماتی، رفاهی، آموزشی و پزشکی برای جمعیت بالا تدارک دیده شد اما یکباره با افت و تقلیل فاحش جمعیت مواجه می‌شود. این شکاف در واقع چاله‌ای را ایجاد می‌کند که بسیاری از امکانات بدون استفاده می‌ماند و از نظر اقتصادی زیانبار است.
*با توجه به طرح موضوع پنجره جمعیتی، آیا نباید برای رفع نیاز گروه سنی فعال اقتصادی کشور وارد عمل شد تا در سال‌های آینده شاهد بهره‌وری بیشتر جامعه باشیم؟
معینی: پنجره جمعیتی که از آن صحبت شد چند دهه طول می‌کشد تا سپری شود. باید به حال بپردازیم و با برنامه‌ریزی برای آینده طرح‌ریزی کنیم. در فاصله سال ۸۵ تا ۹۰، ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر به دانش‌آموختگان مقطع عالی اضافه شده است. از این نیرو چه استفاده‌ای می‌کنیم؟ در حالی که باید اینها را در مسیرهایی که به توسعه منتهی می‌شود هدایت کنیم؛ دغدغه دهه‌های طولانی آینده را داریم و از فرصتی که هم‌اینک در اختیار ما گذاشته شده بهره لازم را نمی‌بریم.
*شکی نیست که باید نیروهای کار را تقویت کرد اما آنچه مطرح است نگرانی از آینده جمعیت است؛ آیا لازم نیست برای این موضوع برنامه‌ریزی کنیم؟
معینی: برنامه‌ریزی آینده بر پایه محورهایی است که در زمان حال در اختیار داریم. اگر محورهای زمان حال ما تقویت نشده و درست هدایت نشود چگونه می‌توانیم به آینده بپردازیم. ۴-۳ دهه در موقعیت پنجره جمعیتی قرار خواهیم داشت. اگر به این مرحله بخوبی پرداخته شود می‌توانیم بهره‌برداری آن را در آینده شاهد باشیم اما اگر غافل شویم بار فراوان و آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت. اگر جوان تشکیل زندگی دهد خود به خود به افزایش جمعیت کمک می‌کند.
زمانی که ما در زمان حال، سیر جمعیت را بخوبی هدایت کرده باشیم دلگرمی‌های لازم به وجود می‌آید که واحدهای جمعیت راه آینده خود را پیدا کنند و زمانی که فرد آینده روشنی را در پیش رو ببیند باکی از اینکه به تعداد افراد خانواده اضافه کند نخواهد داشت.
*دیدگاه جامعه‌شناسی نسبت به مقوله انباشت جمعیت در یک گروه سنی خاص چیست؟
بای: حوزه جمعیت‌شناسی مملو از اطلاعات و داده‌هایی است که به برنامه‌ریزی‌های آینده کمک می‌کند. پایه برنامه‌ریزی بر مبنای داده‌های علمی جمعیت‌شناسی است. در جامعه‌شناسی جمعیت را سرمایه اجتماعی فوق‌العاده مهمی می‌دانیم اما همیشه انباشت جمعیت در گروه سنی خاص مانند شمشیر دولبه است که هم فرصت به شمار می‌آید و هم تهدید.
این جمعیت اگر به تعبیری با برنامه‌ریزی منطبق با واقعیت مورد بهره‌گیری واقع نشود به یک تهدید تبدیل می‌شود. در حال حاضر ۱۱ میلیون جوان مجرد در جامعه وجود دارند که ۳-۲ میلیون نفر از آنها به هیچ عنوان تصمیمی برای ازدواج ندارند و تجرد آنها قطعی است. خانوار تک‌نفره بخشی از جامعه را گرفتار کرده و جمعیت در حوزه خانوار تک‌نفره در حال افزایش است که فاجعه به حساب می‌آید.
*آقای معینی! در مباحث مطرح شده، تراکم جمعیت به شمشیر دولبه تشبیه شد؛ از نظر جمعیت‌شناسی با این اصطلاح موافقید؟
بله! البته جمعیت‌شناس‌ها هم مانند پزشکان یا تخصص‌های دیگر همه درباره مطالب جمعیتی و بحران جمعیت نظر یکسان ندارند. به نظر می‌رسد در نیم دهه گذشته نظر جمعیت‌شناسانی که دچار تشویش و نگرانی برای آینده جمعیت ایران هستند بر نظر عده‌ای دیگر که دخالت در جمعیت را چندان توصیه نمی‌کنند غالب شده است.
*دلایل کاهش جمعیت از نظر جمعیت‌شناسان چطور ارزیابی می‌شود؟
معینی: تمرکز بر گذشته در روشن کردن وضعیت فعلی جمعیت موثر است. زمانی که به گذشته نگاه کنیم می‌بینیم بر خلاف دهه اول انقلاب که با رشد جمعیت بالای ۹/۳درصد در سال روبه‌رو بودیم برخی مسائل به صورت غیرمستقیم در کاهش جمعیت کشور موثر واقع شده است. به عنوان مثال می‌توان به آگاهی‌رسانی و تکنولوژی‌های مرتبط با این موضوع اشاره کرد. در ابتدای انقلاب میزان باسوادی به نسبت سال ۱۳۹۰بسیار پایین‌تر بوده است.
در سال ۵۵ حدود ۵۳ درصد جمعیت در روستا زندگی می‌کردند و درصد خانواده‌هایی که برق داشتند اندک بوده است اما بعد به زمانی می‌رسیم که ۵/۹۹ درصد واحدهای مسکونی از نعمت برق برخوردارند. همزمان با برق تلویزیون هم وارد خانواده‌های روستایی شد و با اطلاع‌رسانی و بالارفتن میزان آگاهی‌های افراد سطح توقعات و آرمان‌ها در زندگی شهری و روستایی دستخوش تغییراتی شد، بنابراین این آگاهی‌ها زمینه کاهش باروری در جامعه را ایجاد کرد.
*با توجه به شرایط اجتماعی موجود مهم‌ترین تصمیمی که درباره جمعیت می‌توان گرفت چیست؟
معینی: با توجه به این شرایط حرکت برخلاف آگاهی جمعیت و در جهت عکس مراحل انتقالی جمعیت، تبعات بسیاری را همراه دارد. به نظر من این زمان نباید به مسائل کمّی آنچنان اهمیت دهیم بلکه باید به موضوعات کیفی بپردازیم. در موقعیت کنونی به تامین کیفیت جمعیت چقدر پرداخته‌ایم که می‌خواهیم جمعیت در آینده از نظر کمیت بالا برود؟
*آقای بای! شما به عنوان یک جامعه‌شناس تا چه اندازه با این موضوع موافقید؟ آیا تمرکز بر کیفیت می‌تواند توجیهی برای غفلت از افزایش جمعیت باشد؟
مسائل کمی در موضوع جمعیت از اهمیت بالایی برخوردار است ضمن اینکه از کیفیت هم نباید غافل شد. باید این نکته را هم مد نظر قرار داد که عوامل متعددی در کاهش کمیت جمعیت دخالت داشته است. از مواردی که در حوزه جهانی در کاهش باروری نقش دارد می‌توان به فردمداری و توجه به فرد اشاره کرد که به عنوان یک شاخص کلی منجر شد تعامل جمعیتی چندان مورد توجه قرار نگیرد.
در خانواده‌های کشاورز تعداد بالای اولاد به معنای نیروی کار بیشتر و قدرت بالاتر محسوب می‌شود که باید چنین شرایطی در جامعه ایجاد شود تا علاوه بر موضوع کیفیت، پراولاد بودن و پرجمعیت بودن مظهر قدرت در جامعه شود.
*چه عواملی باعث شده طبقه متوسط جامعه برای فرزندآوری مصمم نباشد؟
بای: خانواده در ایران مراحل گوناگونی از چندفرزندی به عنوان یک تفکر برتر تا شعار فرزند کمتر زندگی بهتر را تجربه کرد. بنابراین مهم‌ترین مانع سر راه افزایش جمعیت نبود سیاست کلان دولتی برای این منظور است. مدیریت کلان در این بخش متزلزل و سرگردان بوده و تکلیف جمعیت در نهایت روشن نشد. فلسفه تشکیل خانواده به روحیه خلود و جاودانگی مرتبط است.
انسان علاقه دارد جاودانه بماند و با فرزندآوری قصد دارد به این مقصود دست یابد، چرا که فرزند را ادامه خود پس از مرگ می‌داند اما در حال حاضر عوامل مزاحم تربیتی شرایطی را بر خانواده‌ها حاکم کرده که فرزندان ادامه والدین نیستند بنابراین این هدف از اهمیت ساقط شده است. ناکارآمدی در نظام تربیت خانواده یک مشکل جدی به حساب می‌آید.
*تا چه اندازه می‌توان عوامل بیرونی را در کاهش جمعیت موثر دانست؟
معینی: بدون تردید عوامل بیرونی در تغییر جمعیت موثر است. اگر عوامل بیرونی را رسانه‌ها در نظر بگیریم با حضور تلویزیون در روستا و بالا بردن آگاهی افراد زمینه‌های کاهش باروری فراهم شد. رسانه‌های نوشتاری، دیداری و گفتاری در جمعیت تاثیرگذار است اما از نظر دور نداریم که کشور ما از نظر رسانه تنها منحصر به رسانه‌های داخلی نیست. در برخی روستاها امکان استفاده از ماهواره‌های خارجی به مراتب ساده‌تر و راحت‌تر از شهر است. وجود رسانه‌های خارجی بی‌شک در شکل‌دهی تفکر و عمل مردم درباره مسائل گوناگون از جمله جمعیت دخالت دارد.
*این زمان که درباره آینده جمعیت ایران نگرانی‌هایی وجود دارد چه اقداماتی باید برای بهبود شرایط انجام شود؟
بای: باید کارهای فرهنگی گسترده انجام دهیم و جهاد فرهنگی و بسیج فرهنگی عمیقی لازم است در جامعه حادث شود تا شاهد روند رو به رشد در حوزه زاد و ولد باشیم. این مهم با تمرکز بر مسائل اقتصادی محقق نخواهد شد. دستگاه‌های فرهنگی ما در حال حاضر تعارض کاری، تضاد کاری و موازی‌کاری‌های فراوانی را انجام می‌دهند که باید مورد بازنگری واقع شود.
*برای جبران کاهش رشد جمعیت، برنامه‌های تشویقی فرزندآوری باید بر چه گروهی از اجتماع متمرکز باشد؟
بای: مخاطب اصلی ما در این بخش زنان هستند و زن برای این بخش از زندگی تصمیم‌گیرنده است. عنصر مخاطب‌شناسی در پدیده کار فرهنگی برای محرمانه‌ترین تصمیم خانواده حائز اهمیت است. در این باره باید مواردی مدنظر قرار گیرد که متمرکز بر زنان باشد. نکته مهم درباره زنان این است که متاسفانه نظام تربیتی خانواده‌ها نتوانسته زنی را تربیت کند که نعمت مادر بودن را به عنوان یک موهبت و امتیاز فرض کند. نسبت به نسل‌های گذشته نقش متعالی بهشت زیر پای مادران است کمرنگ‌تر شده و حتی نقش همسری هم ضعیف‌تر شده است.
*در حال حاضر تسهیلاتی مانند انجام رایگان زایمان طبیعی به اجرا در آمده است؛ آیا می‌توان چنین طرح‌هایی را برای افزایش جمعیت موثر دانست؟
بای: انجام برنامه‌های تشویقی مانند زایمان رایگان عوامل ثانویه به حساب می‌آید. موضوع اول که کلید و استارت زادوولد را فراهم می‌کند امید به آینده است. انسان محاسبه‌گر بوده و برای فرزندآوری حساب کتاب می‌کند رفع این دغدغه‌ها برای رسیدن به اهداف جمعیتی مهم‌تر است.
منبع: وطن امروز
این گفت و گو سال ۹۵ منتشر شده است.
[2]