علی البرزی
اگر کلام خدا عاشقانه خوانده شود و عاشقانه به آن گوش کنی، امکان ندارد که تن و بدنت نلرزد. دعای آسمانی «ربنا» و مناجات لحظات افطار تجسمی از پیوند عمیق بین موسیقی آیینی و هنرقرائت قرآن است. «ربنا» نغمه ای آسمانی و تلفیقی از الحان و مقامات ایرانی و عربی است که البته الحان ایرانی اش بیشترغلبه دارد و به همین دلیل است که بردل ما ایرانیان نشسته است.
[1]
[2]
فارغ از تمامی مسائل سیاسی و حاشیه هایی که در سال های گذشته درباره شجریان و عملکردش وجود داشته است، در اینکه «ربنا» با صدای استاد شجریان سالهاست درگوش ، ذهن و دل ما جای گرفته و به حق به بالاترین جایگاه ممکن به عنوان یک اثرهنری- مذهبی دست یافته شکی نیست.
هر چند بنابر دلایلی که برخی از آنها به عملکرد شخصی شجریان و اطرافیانش مرتبط می شود پخش صدای شجریان از رسانه ملی ممنوع شده است، اما نوای برخی اذان ها و مناجات ها همانند اذان موذن زاده اردبیلی و ربنای شجریان از کودکی در ذهن و ضمیرمان نشسته و بیرون رفتنی نیست و باید هر از گاهی به گوش جان شنیده شود.
در آستانه ماه رمضان شواهد موجود نشان می دهد که امسال هم همانند سال های گذشته دعای دلنشین ربنا از سفره های افطار ایرانی ها دور است.
اتفاقی که برخی از کارشناسان تصور می کردند مردم با گذشت زمان به آن عادت کنند، اما این روزها نه تنها ورق اینگونه رقم نخورده است، بلکه حافظه گوشی های تلفن همراه و انتقال صدای ضبط شده ربنای شجریان بین گوشی های مردم چیز دیگری می گوید! صدای ضبط شده ربنا از علاقه مردم به نواهای دلنشین و نوستالوژی های قدیمی حکایت دارد.
و اما آن سوی ماجرا
اما درآن سوی ماجرا به باور بسیاری از کارشناسان سلایق مردم متفاوت است و هر ازچند گاهی باید برای تامین علایق و سلایق مخاطب از روش های جدید با سبک و سیاق متفاوت استفاده کرد.
به همین دلیل مدیران صدا و سیما از سال گذشته تصمیم گرفتند تا دعای آسمانی «ربنا» را با صداهای گوناگون پخش کنند تا ازاین طریق بتوانند ذائقه تمامی مخاطبان را تامین و به سلایق آنها توجه داشته باشند.
دعای ربنا ازسال گذشته با صدای مداحان و نغمه خوان های دیگری از صدا وسیما پخش شد، دعای «ربنا» با صدای یک نوجوان که با همان شیوه و روش ربنای استاد شجریان اجرا شده بود و گروه خوانی این دعا توسط یکی از گروه های تواشیح از جمله مواردی بود که مدیران صدا وسیما به عنوان جایگزین ربنای شجریان انتخاب کردند.
به هر رو در نهایت پس از بررسی گزینه های گوناگون، مدیران تصمیم گرفته اند که جایگزین متفاوت و مناسب تری برای دعای «ربنا» انتخاب کنند. دعای ربنای امسال را یک جوان خرمشهری خوانده است. «حسن خانچی»، نغمه خوانی که سال هاست صدایش را پس از اذان و نیایش با دعای فرج ازشبکه اول سیما می شنویم.
*و این هم گفت و گو با جوان خرمشهری خواننده ربنای جدید
مناجات ربنای امسال را حسن خانچی نغمه خوان نواهای قرآنی خوانده و قراراست که با سبک و سیاق متفاوت این دعای آسمانی درساعات قبل از اذان و افطار ازشبکه های سراسری رادیو و برخی شبکه های سیما پخش شود.
خواندن «ربنا» پیشنهادی بود که از طرف مدیران صدا وسیما برای تغییر ذائقه و تنوع درخواندن این اثرماندگار به خانچی ارائه شد. «حسن خوانچی» ربنا را با شیوه ای متفاوت و برای اولین بار در دستگاه صبا خوانده است. تا پیش ازاین تمامی ربناها در دو دستگاه ماهورو سه گاه توسط مرحوم ذبیحی، موذن زاده اردبیلی و محمد رضا شجریان اجرا شده است و دستگاه صبا برای اولین باراست که برای اجرای «ربنا» انتخاب شده است.
نوای آسمانی «ربنا» با صدای خانچی جوان اهل خرمشهر، امسال میهمان خانه های ما در لحظه های ماندگار آماده شدن برای راز و نیاز با خالق هستی است. با این جوان خرمشهری ساعاتی همکلام شدیم تا ازچگونگی خلق این اثر قرآنی برایمان بگوید.
*********************************************************
*آقای خانچی! چطورشد که برای خواندن دعای «ربنا» اقدام کردید، انگیزه شخصی بود و یا مدیران صدا وسیما پیشنهاد خواندن این اثر را ارائه کردند؟
من ازمدت ها قبل با شبکه های مختلف سیما و اداره نغمات آیینی رادیو فعالیت داشتم و تا به امروزآثارمختلفی در قالب اذان ونیایش با صدای من ازشبکه های مختلف صدا و سیما پخش شده است. اما خواندن دعای «ربنا» پیشنهادی بود که از طرف مدیران صدا وسیما برای تغییرذائقه و تنوع درخواندن این اثرماندگاراجرا شد.
نواها و نغمه های ماه رمضان معمولا نواهای ماندگاری می شوند. با توجه به فضای روحانی رمضان من هم علاقه داشتم که دراین زمینه سهمی داشته باشم واثری تولید کنم که این اثر درماه رمضان قابل پخش ازشبکه های مختلف باشد.
[2]دو سال پیش این فرصت برای من پیش آمد که دعای «ربنا»، را بخوانم. ربنا به دلیل اینکه قبل ازاذان پخش می شود دارای یک فضای معنوی خاص است.
*شما درکارخود یک نغمه خوان حرفه ای هستید، اما قبل از شما اساتید بزرگی این اثر را با شیوه و روش خودشان و دردستگاه های مختلف خوانده اند که این آثارهم به واقع ماندگاراست. زمانی که خواندن این اثر به شما پیشنهاد شد. عکس العمل شما چطوربود، آیا به راحتی پذیرفتید و با این موضوع کنارآمدید؟
درابتدای کاربا ارائه این پیشنهاد یک مقدارگیج بودم. با خودم فکرمی کردم که با توجه به ربناهای قبلی که خوانده شده، من چگونه این اثر را اجرا کنم تا درسطح آنها باشد و مردم همانند آثارقبلی بپذیرند.
تا به امروزدو ربنای متفاوت را اجرا کرده ام که ماه رمضان امسال یکی ازاین دو اثر که ازنظرکارشناسان بهتراست، پخش می شود. البته پیشنهاد دیگری هم برای اجرای ربنای سوم ازطرف بیت رهبر معظم انقلاب و شورای عالی قرآن دارم.
*چرا دو«ربنا» خوانده اید؟ تفاوت در اجراست یا سبک خواندن؟
نه! آیات قرآنی برای اینکه برای مردم و شنونده قابل احساس باشد و با تمام وجود آن را دریافت و احساس کنند، باید با یک آهنگ خاص ودردستگاه های مختلف اجرا شود تا کارمطلوب ازآب دربیاید و مردم بپسندند. به همین دلیل من این دعای آسمانی را چند بارتکرارکردم. آنچه این روزها پخش می شود، حاصل نهایی کاراست.
*تا به امروزاساتید مختلف این دعا را در دستگاه های شور، ماهورو سه گاه خوانده اند، شما دعای ربنا را در چه دستگاهی اجرا کردید؟
ربنا را در دستگاه «صبا» خوانده امم. برای اولین بار است که این دعا در دستگاه صبا خوانده شده.
*خواندن «ربنا» دراین دستگاه چه ویژگی دارد؟
دستگاه صبا یک دستگاه اصیل و حزن آلودعربی است، دراین دستگاه آواز ویا قرائت قرآن به سبک شیون یک مادرسرمزار جوانش اجرامی شود. این دستگاه یک دستگاه عربی است که بسیارشنونده و مستمع را برسر ذوق می آورد. دستگاه صبا یک حالت معنوی و حزن آلود خاصی دارد؛ حزنی که این دستگاه دارد درهیچ دستگاه موسیقی ایرانی و عربی وجود ندارد. آیات ربنا در دستگاه ربنا با اصول ابتهال خوانده شده است.
استفاده از نغمات این دستگاه با توجه به معنا و مفهوم، یک حال و هوای ملکوتی و روحانی را برشنونده حاکم می‌سازد. این مقام حزن زایدالوصفی در انسان ایجاد می کند و حالت هشدار و بیدارباش دارد. برخی گوشه‌های آن تاثیر شدیدی در قاری به وجود می‌آورد و حالت خوف و اندوه ایجاد می‌کند. این نغمه انسان را دعوت به کنکاش در گذشته می‌کند و همچون جوانی بیدار، انقلابی در درون ایجاد می کند و توجه به بازگشت را یادآوری می کند. به همین دلیل تصمیم گرفتم دعای ربنا را در ای دستگاه اجرا کنم.
*مراحل اجرا و تمرین خواندن این اثر قرآنی چگونه بود و درچند مرحله انجام شد؟
زمانی که من اولین تست تمرینی ربنا را خواندم، پس ازبازبینی اثرمشاهده کردم که این ربنا با آنچه که من مد نظر داشتم، متفاوت است و باید اصلاحاتی درشیوه خواندن آیات اجرا شود. به همین دلیل یک شب در خانه یکی از دوستان اهل فن تا ساعات دو نیمه شب تمرین کردم، درنهایت یک روز دریک پروسه چند ساعته، اثر خوب و مناسبی برای پخش ازآب درآمد و توانستیم این کار را برای پخش دراختیار رادیو قراردهیم.
*آقای خانچی! فارغ از اینکه چه شخصی این دعای آسمانی را خوانده است، فکر می کنید این دعا چه ویژگی دارد که همه مردم از گذشته تا به امروز عاشق و شیفته این دعا در ساعات قبل از اذان هستند؟
به نظرمن محتوای دعای ربنا است که همیشه شنونده را تحت تاثیر قرارمی دهد. آیات مختلف و متعددی درقرآن وجود دارد، اما آیات ربنا به دلیل اینکه زبان حال مردم و مناجات گونه است تاثیرخاص خود را دارد. اگراین آیات درهنگام اذان درماه رمضان هم پخش شود، تاثیرآن روی مخاطب دوچندان می شود. «ربنا لا تؤاخذنا إن نسینا أو أخطأنا» هرشخصی که این آیه را می شوند نا خودآگاه به یاد راز و نیازهای خود با پرورگارمی افتد.
*به غیر از دعای «ربنا» در حال حاضر اثر قرآنی دیگر هم از شما پخش می شود؟
بله! این روزها دعای فرج با صدای بنده از شبکه اول سیما پخش می شود، این دعای فرج با لهجه خوزستانی و نزدیک به لحجه عربی از شبکه اول سیما پخش می شود. البته درحال حاضرقراردادی را با صدا وسیما برای تولید برخی ازآثارمذهبی و تغمات آیینی منعقد کرده ام که این روزها مشغول کار روی آن هستم.
منبع: ویژه نامه روزنامه جوان
[3]