آلودگی هوا در کلانشهرها و گرد و خاک در برخی استان‌های کشور بویژه استان‌های جنوبی، سال ۹۶ هم پای ثابت یکی از مشکلات و آسیب‌های زیست‌محیطی بود، مشکلاتی که به نظر می‌رسد در چند سال گذشته به مراتب نسبت به سال‌های قبل بیشتر شده است.
خطر آسیب‌های ناشی از افزایش آلاینده‌های موجود در هوای کلانشهرها این روزها به دغدغه‌ای عمومی تبدیل شده است و برخی بر این باورند این چالش زیست‌محیطی، سلامت شهروندان در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز، خوزستان و چند شهر دیگر را تحت تاثیر قرار داده و روز به روز نیز اثرات مخرب آن گریبان شهروندان، درختان و دیگر موجودات زنده را بیش از پیش می‌گیرد.
از سوی دیگر برخی نگاه‌های سیاسی، حزبی و گروهی در سال‌های گذشته به موضوع آلودگی هوا، فرصت بحث و تبادل‌نظر تخصصی در این باره را گرفته است و بیشتر اظهارنظرها با چاشنی سیاست همراه شده است. این در حالی است که به باور بسیاری از پزشکان و کارشناسان حوزه سلامت، مردم و مدیران باید از واقعیت‌های خطرناک آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا اطلاع دقیق داشته باشند تا بتوانند تصمیم‌های خود را برای مهار این بحران، دقیق‌تر و منسجم‌تر اتخاذ کنند.
برای بررسی علمی و تخصصی آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا بر جسم و روان، در قالب میزگردی تخصصی این موضوع را با پزشکان بیمارستان مسیح دانشوری واکاوی و موشکافی کرده‌ایم. پزشکانی که در سابقه کاری آنها انجام فعالیت‌های پژوهشی در حوزه آسیب‌های آلودگی بر سلامت انسان مشاهده می‌شود و از سوی دیگر در بیمارستان مسیح دانشوری مشغول به کار هستند که در سال‌های گذشته فعالیت‌های تخصصی مناسبی در این حوزه داشته است و بویژه در مباحث مرتبط با بیماری‌های ریه و دستگاه‌های تنفسی از جمله مراکز پیشرو به حساب می آید.
۲ پزشک فوق‌تخصص ریه این بیمارستان خانم‌ها «عاطفه عابدینی» و «مریم‌السادات میرعنایت» در میزگرد گروه اجتماعی روزنامه «وطن امروز» حاضر شدند و به سؤالات ما درباره آسیب‌های آلودگی هوا پاسخ دادند.
*******************
*به نظر شما، به طور کلی اثر آلودگی هوا بر کدام اندام بدن مشهود‌تر است؟
میرعنایت: آلاینده‌ها در بخش اول به گازها اختصاص دارد که از سوختن حاصل می شود. گازها حاصل از احتراق سوخت در خودروها، کارخانه‌ها و حتی خانه‌هاست. گازها انواع گوناگونی چون SO2، NO، متان و دی‌اکسید کربن دارد که ۲ نوع متان و دی‌اکسید کربن جزو عوامل گرم‌‌کننده هواست. بخش دیگری از آلاینده‌ها توکسین‌ها است که بنزن، سرب، جیوه و آزبست را شامل می‌شود.
در این باره طبق پژوهش‌های انجام‌شده سرطانزا بودن آزبست و بنزن تایید شده است اما به طور کلی تمام آلاینده‌ها عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت دارند. سوزش چشم، آبریزش بینی، خارش حلق و گلو، سرفه، تنگی نفس و عوارض پوستی شامل خارش عوارض اولیه یا همان کوتاه‌مدت آلاینده‌ها است. عوارض بلندمدت آلاینده‌ها نیز شامل سرطان‌های پوست به دلیل وجود ازن در آلاینده‌ها و همچنین سرطان‌های ریه و سرطان‌های خون به دلیل وجود بنزن می‌شود.
البته تمام این عوارض وابسته به چند فاکتور است. مدت زمان قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها، بیمار یا سالم بودن فرد و میزان آلایندگی فاکتورهایی است که در ایجاد عوارض کوتاه و بلندمدت تأثیرگذار است. یک پیامد مهم دیگر روزهای آلوده سال، رشد و تکثیر قارچ‌ها و مواد آلرژنی است که به دلیل آلرژن بودن‌شان اثرات طولانی‌مدت‌تری را روی فردی که زمینه‌اش را دارد خواهد گذاشت.
[1]سر در بیمارستان مسیح دانشوری
روزهای آلوده اگر فردی مدت‌زمان زیادی را در معرض هوای ناسالم قرار گیرد، بیشترین تأثیر آلاینده‌ها روی کدام بخش بدن است؟
میرعنایت: همان‌طور که اشاره شد عوارض به ۲ بخش کوتاه و بلندمدت تقسیم می‌شود. بیشترین تأثیر آلاینده‌ها روی عضو ریه است. باید به این نکته اشاره کرد که آلاینده‌ها در ۲ بخش ذرات ریز و ذرات درشت تقسیم‌بندی می‌شود. بیشترین عوارض ناشی از ذرات ریز است. ذرات ریز آلاینده می‌تواند به خون محیطی برسد و وارد جریان خون شود که بدون شک عوارض جدی‌تری را ایجاد می‌کند. برهمین اساس عارضه کوتاه‌مدت روی عضو ریه، فلج شدن مژک‌های تنفسی است که اثراتش سرفه و تنگی نفس است و عوارض بلندمدت می‌تواند با نشانه‌هایی چون حملات قلبی فرد را راهی بیمارستان کند.
عابدینی: آلودگی هوا از یک درجه معینی که بالاتر می‌رود باعث تشدید عفونت‌های تنفسی می‌شود. در چنین شرایطی بیماری‌های ویروسی و باکتریالی بیشتر می‌شود اما همان‌طور که خانم میرعنایت اشاره داشت، دستگاه تنفسی بیشترین مواجهه را با هوای آلوده دارد که به ۲ بخش دستگاه تنفسی فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود. نشانه‌های اثرپذیری دستگاه تنفسی فوقانی آبریزش بینی، سوزش چشم و تنگی نفس است. بر همین اساس افرادی که به بیماری‌هایی چون برونشیت و آسم مبتلا هستند در شرایط آلودگی هوا از شرایط کنترل بیماری خارج و با تشدید عفونت‌های تنفسی همراه می‌شوند. به همین دلیل، در روزهای آلوده میزان مراجعه افراد به اورژانس‌های تنفسی افزایش پیدا می‌کند.
در همین باره، در سفری که به شهر اهواز داشتیم رئیس دانشگاه علوم پزشکی اهواز گفت در یک روز بسیار آلوده ۴ هزار مراجعه با تشدید علائم داشته‌اند اما درباره عوارض بلندمدت باید گفت مواد آلاینده موجود در هوا سرطانزا است. شاید الان اثرات‌شان دیده نشود اما بدون شک در درازمدت عوارض‌شان پدیدار می‌شود.
*سرطان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پیامدهای آلودگی هوا شناخته شده است. آیا در این زمینه تحقیقات مشخصی داشته‌اید که نشان دهد در چند سال گذشته با افزایش آلودگی هوا چه میزان سرطان‌های مرتبط افزایش داشته است؟
عابدینی: پژوهشی که بتوانیم آمار دقیقی ارائه دهیم انجام نشده است اما طبق مراجعه افراد و جامعه آماری بیماران با علائم متفاوت به نتایجی دست پیدا کرده‌ایم. در گذشته بیماری‌ای با عنوان «سرطان مزوتلیوما» که مربوط به پرده‌های پوشاننده ریه‌هاست، تنها در افرادی قابل مشاهده بود که با آزبست مواجهه داشته‌اند. به طور معمول افرادی که در کارگاه‌های ترمزسازی و کارخانه‌های سیمان فعالیت دارند با آزبست مواجهه دارند. اما این روزها افرادی را مشاهده می‌کنیم که نوع فعالیت‌شان غیرمرتبط با مواد حاوی آزبست است اما به سرطان مزوتلیوما دچار شده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد آلاینده‌ها در هوا پخش شده و در نتیجه میزان سرطان‌ها و بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا افزایش داشته است. عوارض و بیماری‌های دیگر نیز وجود دارد که در کوتاه‌مدت بروز داده نمی‌شود. به طور مثال آسم بچگی که از ۸ سالگی آغاز می‌شد و در ایران ۱۰ تا ۱۲ درصد کودکان را درگیر می‌کرد، امروز به مرز ۱۵ تا ۲۰ درصد رسیده است.
[2]پزشکان میرعنایت و عابدینی
*آلاینده‌های موجود در هوا روی مادران باردار و جنین آنها چه اثراتی دارد؟
میرعنایت: بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، به دلیل وجود مواد توکسین در هوای آلوده، جنین و مادران باردار در معرض خطر هستند. ثابت شده است آی‌کیوی بچه‌ها در اثر آلودگی هوا ضعیف می‌شود. همچنین از دیگر عوارض هوای آلوده می‌توان به تولد نوزادان با ADHD اشاره کرد. ADHD در واقع همان سندروم بیش‌فعالی است. سندروم بیش‌فعالی نوعی بیماری است که کودکان دچار عدم تمرکز و اختلال فعالیت و فعالیت بیش از حد هستند. این کودکان باهوش هستند اما به دلیل نداشتن تمرکز کافی در آینده دچار معضلاتی از جمله افت تحصیلی، اختلال در دوست‌یابی و منزوی شدن می‌شوند.
*با توجه به اشاره شما به بیماری‌ای که تاکنون تنها برای افراد خاصی بوده است و هم‌اکنون به دلیل انتشار آلاینده‌ها در هوا دیگر افراد را دچار کرده است، آیا بیماری مشهود دیگری به دلیل افزایش آلودگی هوا در حال گسترش است؟
میرعنایت: بله! در واقع به دلیل بروز ذرات آلاینده در ریه در روزهای آلوده مشاهده می‌کنیم افرادی با علائم بیماری COPD مراجعه می‌کنند. در واقع این بیماری انسدادی مزمن ریه است که عامل اصلی بروز آن سیگار است. اما در روزهای آلوده سال بیمارانی را داشته‌ایم که سیگار استعمال نمی‌کنند و به این بیماری دچار شده‌اند. چنین مواردی نشان می‌دهد با اینکه بیماران مراجعه‌کننده استعمال سیگار نداشته‌اند اما به دلیل پخش بودن مواد آلاینده در هوا به COPD دچار شده‌اند.
عابدینی: در حال حاضر شاید در بین خود شما نیز شایع باشد که فردی دچار سرماخوردگی ساده شده اما سرفه‌های مزمن پس از بهبودی کامل ادامه دارد. در گذشته این علائم خیلی کم بود اما هم‌اکنون می‌بینیم این علائم در حال گسترش است. علتش هم افزایش آلرژن‌های محیطی است که باعث می‌شود راه‌های تنفسی تحریک‌پذیری بیشتری داشته باشند، بنابراین هم شیوع بیماری‌های عفونی بیشتر می‌شود و هم عوارض ناشی از این بیماری‌ها افزایش خواهد داشت.
*خانم عابدینی! به زبان ساده‌تر نحوه اثرپذیری ریه و ورود ذرات آلاینده به خون از طریق ریه را شرح می‌دهید؟
هر فردی یک راه هوایی دارد که شامل نای و چند برونش می‌شود. راه‌های هوایی مانند جاده است که بافت ریه به این جاده متصل است. زمانی که ذرات آلاینده وارد این جاده‌ها می‌شود، روی بافت ریه قرار می‌گیرد.
*چه ذراتی می‌تواند به بافت ریه برسد؟
درواقع ذرات موجود در هوا به ۲ بخش بزرگ و کوچک تقسیم‌بندی می‌شود. بدون شک ذرات بزرگ نمی‌تواند از طریق راه تنفسی به بافت ریه برسد اما ذرات کوچک یا همان معلق که به ذرات کوچک‌تر از ۵/۲ میکرون معروف است در تابلوهای پایش کیفیت هوا در سطح شهر نمایانگر است می‌تواند روی بافت ریه بنشیند. این ذرات وقتی روی بافت ریه قرار می‌گیرد وارد گردش خون می‌شود، بنابراین اگر این ذرات حاوی بنزن و آزبست باشد می‌تواند عامل بروز سرطان شود، چرا که همان‌طور که پیش از این اشاره شد سرطانزا بودن بنزن و آزبست اثبات شده است. ذرات بزرگ‌تر نیز باعث تشدید سرفه، آبریزش بینی و سوزش چشم و گلو می‌شود.
*با توجه به گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در برخی از روزهای بسیار آلوده سال، شاخص کیفی هوای برخی مناطق تهران از عدد ۲۰۰ عبور می‌کند و در شرایط خطرناک قرار می‌گیرد. طبق اظهارات کارشناسان، زندگی در چنین شرایطی عواقب جبران‌ناپذیری خواهد داشت. به نظر شما چه راه‌حلی برای عبور از این شرایط وجود دارد؟
عابدینی: برای عبور از هوای ناسالم و بهبود شرایط کنونی، باید چند اقدام همزمان انجام شود. مطمئناً سوخت مصرفی خودروها و وسایل نقلیه سنگین باید در شرایط استاندارد قرار بگیرد. خودروسازان نیز باید به رتبه‌های استاندارد بین‌المللی برسند. حجم تردد باید کاهش و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی باید ارتقا پیدا کند.
میرعنایت: در کنار این موارد برخی نکات را باید خود مردم رعایت کنند. از جمله استفاده از ماسک‌های فیلتردار در روزهای بسیار آلوده و همچنین باید تا حد امکان از تردد در هوای باز پرهیز کنند. علاوه بر اینها باید ساعات تردد غیرضروری‌شان را به ساعات کم‌ترافیک انتقال بدهند اما نباید کمبود امکانات حمل‌ونقل عمومی را نادیده بگیریم. بدون شک باید زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی برای مردم فراهم شود تا خودروهای تک‌سرنشین حذف شود.
*در روزهای آلوده کمیته اضطرار با تصمیم‌گیری‌هایی سعی در کنترل سطح آلودگی دارد. از جمله این تصمیم‌ها تعطیلی برخی مقاطع تحصیلی است که همیشه گلایه دانش‌آموزان با پایه تحصیلی بالاتر را به همراه دارد. بر همین اساس، آیا تأثیرپذیری از آلودگی هوا بسته به شرایط سنی متفاوت است؟
عابدینی: بیشترین رشد بافت ریه در سنین ۸ تا ۱۰ سال اتفاق می‌افتد. بعد از این رده سنی رشد ریه متوقف می‌شود و به همین دلیل است که تصمیم برای تعطیلی مدارس ابتدا دانش‌آموزان در این رده سنی را شامل می‌شود. گفتنی است رشد ریه تا ۳۰ سالگی متوقف است و پس از ۳۰ سالگی از حجم ریه کاسته می‌شود. افراد غیرسیگاری در سال بین ۱۰ تا ۱۵ سی‌سی از حجم ریه‌شان کم می‌شود. این عدد در افراد سیگاری بین ۲۰ تا ۳۰ سی‌سی و حتی شاید بیشتر است، بنابراین شاید به همین دلیل رشد ریه و حتی رشد سایر اندام‌ها و رشد سلولی و استخوانی است که دانش‌آموزان رده سنی پایین‌تر در اولویت تعطیلی هستند. اما واقعیت این است که تمام اقشار جامعه با رده‌های سنی مختلف در معرض خطر آلودگی هوا هستند.
[3]*به استفاده از ماسک در روزهای آلوده اشاره کردید. برای مردم همیشه این پرسش مطرح است که چه ماسکی می‌تواند حجم ورود هوای آلوده را به مجاری تنفسی کاهش دهد؟
میرعنایت: یکسری ماسک‌های معمولی وجود دارد که همه و ما در بیمارستان استفاده می‌کنیم. این ماسک‌های معمولی فقط از ورود ذرات بزرگ جلوگیری می‌کند. بنابراین در روزهایی که شاخص ذرات کوچک‌تر از ۵/۲ میکرون بالا می‌رود کاربرد ندارد. به همین منظور ماسکی که می‌تواند در چنین شرایطی مورد استفاده قرار گیرد، ماسک‌های فیلتردار است اما همین ماسک‌های فیلتردار نیز بسته به میزان استفاده و قرار گرفتن در محیط آلوده باید عوض شود و نمی‌توان از یک ماسک فیلتردار در یک روز آلوده مداوم استفاده کرد یا این ماسک را در روزهای آتی مورد استفاده قرار داد.
با توجه به آمارهای اعلامی درباره میزان مرگ‌ومیر بر اثر آلودگی هوا، هوای آلوده چگونه می‌تواند باعث فوت یک انسان شود؟
میرعنایت: همان‌طور که مطلع هستید، آمارها نشان می‌دهد در روزهای آلوده سال میزان مرگ‌ومیر افراد بر اثر آلودگی هوا افزایش پیدا می‌کند. طبق مطالعات انجام‌شده، هوای آلوده به‌عنوان یک عامل تشدیدکننده برای مرگ‌ومیر شناخته شده است. در روزهای سرد سال که هوا نیز آلوده است انتقال باکتری‌ها و ویروس‌ها بیشتر انجام می‌شود. به همین منظور افرادی که جزو جامعه حساس شناخته می‌شوند از جمله سالمندان، کودکان، بیماران و زنان باردار به دلیل حساس بودن شرایط‌شان آلودگی هوا می‌تواند شرایط آنها را در معرض خطر قرار دهد و حتی اگر فردی بیمار باشد علائمش را تشدید کند. بنابراین شاهد خواهیم بود میزان مرگ‌ومیر بر اثر هوای آلوده در روزهای آلوده سال بیشتر است. در همین بیمارستان در روزهای آلوده سال میزان مراجعه‌کنندگان بیشتر می‌شود و افرادی با شرایط اورژانسی به بخش‌های مختلف مراجعه می‌کنند.
عابدینی: باید اشاره‌کنم امسال آلودگی هوا باعث شیوع بیشتر آنفلوآنزا شده است. آلودگی هوا باعث شده این بیماری راحت‌تر انتقال پیدا کند و جامعه هدف بیشتری را مورد حمله قرار دهد. شدت آنفلوآنزا را نیز بیشتر کرده است به‌گونه‌ای که برخی بیماران ما به استفاده از اکسیژن نیاز پیدا می‌کنند. پس طبق همین شواهد می‌توانیم نتیجه بگیریم آلودگی هوا شدت بیماری‌ها را بیشتر می‌کند و افراد را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد.
منبع: وطن امروز
[4]